اندیشه های سیاسی امام

یکی از پدیده های صد سال گذشته ایران، انقلاب 1357 بود که به رهبری امام خمینی انجام شد که در جامعه اسلامی، شخصیتی ممتاز و والا داشت که بدون تردید نام او در تاریخ ایران جاودان خواهد ماند ایشان اندیشه های سیاسی و اسلامی را با هم در آمیخت و جمهوری اسلامی ایران را به پا کرد در این مقاله به بررسی اندیشه های اسلامی امام خمینی خواهیم پرداخت.

زندگینامه امام خمینی

ایشان در سال در سی ام شهریور سال 1281 در شهر خمین یکی از شهر های استان مرکزی چشم به جهان گشود پدر ایشان سید مصطفی موسوی فرزند علامه سید احمد موسوی در ۲۹ بهمن ۱۲۴۱ ه.ش.  در شهرستان خمین به دنیا آمد و در تاریخ اسفند ۱۲۸۱ در راه خمین به اراک مورد سوء قصد اشرار قرار گرفت و بر اثر اصابت گلوله در چهل سالگی به شهادت رسید. هاجر خانم مادر امام خمینی، زنی از خاندان علم و تقوا و فرزند آیت‌الله میرزا احمد خوانساری است. امام خمینی پنجمین ماه عمر خود را با درد یتیمی آغاز کردند و از آن پس مادر و عمه بزرگوارشان، تربیت ایشان را عهده دار بودند. امام خمینی در سن ۲۷ سالگی ازدواج کردند. همسر ایشان، دختر حاج میرزا محمدثقفی از روحانیون تهران بود. اسامی فرزندان امام به این صورت است: مصطفی، صدیقه (خانم اشراقی)، فریده (خانم اعرابی)، زهرا (خانم بروجردی)، احمد.

آغاز روحانیت و زندگینامه علمی و فرهنگی

امام خمینی از زمان کدکی به تحصیل در یکی از مکتب های شهر خمین پرداخت و  بعد از اتمام مکتب به یکی از مدارس جدید رفته و به تحصیل علوم سیاسی در کنار دایی اش پرداخت و ایشان پس از اتمام دوران مدرسه توسط آیت الله حائزی یزدی و به دلیل استعداد بالای ایشان به اساتید بزرگی هم چون محمد بروجردی و شیخ محمد گل پایگانی معرفی شد و به ادامه تحصیل در کنار این اساتید مشغول شد.

آیت الله حائزی با عزیمت به قم شاگرد با استعداد خود را نیز به این شهر برد که این کار باعث شد امام خمینی در 25 سالگی عالی ترین سطوح علمی حوزه را به پایان رساند و بعد از پایان رساندن آزمون های حوزه به درجه اجتهاد نائل شد و اساتید زیادی برای استفاده از علوم ایشان به دیدار ایشان می آمدند

دوران تدریس امام خمینی

امام خمینی وقتی تدریس را شروع کرد فقط 27 سن داشت که به تدریس درس فلسفه و  و اخلاق پرداخت که توسط رضا شاه برای تعطیلی این کلاس ها بر روی ایشان فشار وارد می شد. امام خمینی بعد از دیدن این فشار ها مجبور شد کلاس های خود را در شهر های دور درست پرداخت و در کنار تدریس اخلاق و فلسفه به تدریس فقه و اصول دین پرداخت.

آثار تدریسی امام خمینی

سیر تالیفی امام از مسائل عقلی آغاز گردیده و در زمینه اخلاقیات، فقه و اصول ادامه یافته است. در حدود ۲۷ سالگی کتاب مصباح‌الهدایه را به رشته تحریر درآوردند که بعضی از علمای بزرگ معاصر بر آن حاشیه زده‌اند. در ۲۹ سالگی شرحی بر دعای ماه رمضان نگاشتند و بعد آن کتاب اربعین حدیث. علاوه بر آن ۲۱ عنوان کتاب دیگر نگارش کرده‌اند که برخی از آن‌ها عبارتند از: اسرارالصلوه کشف اسرار، شرح حدیث جنود عقل و جهل، آداب‌الصلوه، تحریرالوسیله، توضیح‌المسائل، حکومت اسلامی یا ولایت فقیه، مبارزه با نفس یا جهاد اکبر.

اندیشه های سیاسی امام خمینی

اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، جزیی از اندیشه کلان وی و متأثر از ابعاد مختلف اندیشه های ایشان است. از آن جا که امام خمینی شخصیتی چند بعدی است که آثار متعددی در حوزه مباحث عرفان، فقه، فلسفه، کلام و سیاست از ایشان برجای مانده است، و به دلیل آن که وی بنیان گذار و رهبر نظامی مبتنی بر اندیشه های اسلامی بوده، بدیهی است که اندیشه سیاسی وی تمام مفاهیمی را که در حوزه حکومت و جامعه کاربرد دارد، در بر می گیرد.

محوری ترین مفاهیم اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) را می توان این گونه برشمرد: رابطه دین و سیاست، عدالت، آزادی، استقلال، مردم سالاری، قانون مداری و قانون گرایی، فرهنگ، وحدت و اتحاد مسلمانان، مصالح اسلام و مسلمانان، دعوت جهانیان به اسلام و گسترش آن، احیای هویت ملی – اسلامی، سیاست خارجی مبتنی بر آرمان های اسلامی و دفاع از مظلومان و محرومان در سراسر عالم.

مبانی فلسفی سیاست های امام خمینی

یکی از مبانی اندیشه سیاسی اندیشمندانِ سیاسی، نحوه نگرش آنها به چگونگی رسیدن به شناخت هستی و همچنین نوع نگاه آنها به جهان و انسان است. زیرا سیاست؛ برنامه ریزی برای اداره جوامع انسانی است و نوع نگاه به زندگی دنیوی و ماهیت انسان نیز نقش مهمی در این برنامه ریزی دارد که در ادامه به اختصار بدین مباحث اشاره می کنیم.

       الف)معرفت شناسی

شناخت جهان هستی از پایه های اصلی مبانی معرفتی امام خمینی است. در نگرش ایشان وحی، فطرت، قلب، عقل از منابع شناخت به شمار می روند و معرفت چهارگانه؛ یعنـی حسـی یا تجربـی، عقلی یا برهانی و استدلالی، شهودی یا عرفانی و نیز وحیانی هر یک به لحاظ ایجاد یقین جایگاه و مراتب خاص خود را دارند و برای فهم حقایق هستی می باید از این ابزارها کمک گرفت.(فوزی،1388، ص73)

      ب)هستی شناسی

بر اساس معرفت شناسی پیشین، امام خمینی معتقد است هستی فراتر ازعالم ماده است که اعم از ماده و روح بوده و خالقی دارد که با هدف معینی آن را آفریده است.  بنابر این ایشان معتقد به جهان بینی الهی است، و توحید محور اصل هستی شناسی او می باشد (فوزی،1388، ص73). در نگاه امام خمینی، سه عالم مُلک، مَلکوت و لاهوت از مراتب هستی اند و عالم ماده در برابر عالم ماورای طبیعت، و عالم ماورای طبیعت در مقابل اراده خدا، ارزش محسوسی ندارد(فوزی،1388، ص74). عالم مٌلک، دنیاست و عالم مَلکوت نیز عالم غیب است که ملکات صالحه و فاسده انسان در آن ظاهر می شوند، و عالم لاهوت در عالم غیب آخرت وجود دارد که در آن، بهشت و جهنم هست و انسان در این دنیا بدان سو در حرکت است. در نتیجه این دنیا مقدمه آخرت است و باید اعمال این جهان در راستای حرکت تکاملی به سوی آخرت سامان یابد(فوزی، 1388،ص88). از این رو همواره انسان باید از راه بندگی خدا در جامعه وارد شود، کارهایش برای او باشد. هر فعلی که از او صادر می شود باید برای رضای خدا باشد(امام خمینی، 1391،ج 14،ص 37).

انسان اگر بخواهد بندگی خدا را کند باید عبودیت را در رأس همه امور قرار دهد. فردی باشد که برای خود و دیگران مفید و جهت دار باشد، اسم رب در آن باشد و توجه او به خدا باشد چرا که اگر او بدون داشتن عبودیت وارد جامعه شود و با قبول هر نوع مسئولیت، بدون در نظر گرفتن علم و توانایی در خود، با مشکل مواجه می گردد و باعث انحطاط خود و جامعه خواهد شد.

       ج) انسان شناسی

انسان شناسی امام خمینی بخشی از هستی شناسی اوست، و انسان در حقیقت کلیت هستی می باشد زیرا انسان والاترین مخلوق خداست و برخورداری او از قوه ناطقه و عقل دلیل بر این ادعاست، به همین دلیل او می تواند به بالاترین مراتب کمال و درجات معنوی برسد(فوزی، 1388،ص74). بنابراین انسان با توجه به استعدادهایش موجودی تربیت پذیر است که در همین راستا امام خمینی نیز از دو نوع فطرت در وجود او سخن به میان می آورده؛ یکی فطرت اصلی که بیان کننده ابعاد و امور فطری است که باجذب و عشق همراه است و همان فطرت عشق به کمال و خیر مطلق است و دیگری فطرت فرعی که در واقع تابع اولی می باشد و آن تنفر از نقص، شرّ و بدی است. یکی از آن دو فطرت، فطرت عشق به کمال مطلق و خیر سعادت مطلقه است که در کانون جمیع سلسله بشر از سعید، شقی، عالم، جاهل، عال و دان است… و دیگری که سمت فرعیت و تابعیت دارد، فطرت تنفر از نقص و انزجار از شر و شقاوت است(امام خمینی1377،ص77).

مبانی کلامی سیاسی های امام خمینی

امام خمینی در درجه اول عالمی آگاه به باورهای اسلامی و معتقد به آنها بود، یعنی قبل از اینکه او صرف یک اندیشمند سیاسی لحاظ شود، یک عالم و متکلم دینی بود که در صدد تبیین باورهای اسلامی برای جامعه بود تا طالبان سفر در راه حقیقت به آنها دسترسی لازم داشته باشند. به بیانی دیگر؛ امام خمینی در صدد ارائه تفسیر جدیدی از دین اسلام بود که پاسخگوی نیازهای جامعه باشد. زیرا در نظر او در جامعه دینی، بدون شناخت واقعی اصول و اعتقادات اسلامی، نمی توان به مسائل دیگر پرداخت و آنها را برخاسته از دین اسلام دانست. در دیدگاه امام خمینی از آنجا که باورهای دینی هر شخصی نشان دهنده ساختار جهان بینی دینی اوست، این باورها در شکل دادن نظام اجتماعی او نیز نقش اساسی را به عهده دارند(امام خمینی، 1391،ج 9، ص288).

از این رو امام در کتب خود به فراخور مباحث مختلف، ابعاد گوناگون اسلام و باورهای اسلامی را تبیین می نماید که در اینجا برخی از آنهایی که با اندیشه سیاسی او ارتباط نزدیکتری دارد بررسی می گردند.

    الف) توحید                       

ماهیت حکومت اسلامی‏ مثل حکومتهای دیگر نیست؛ بلکه انسان را رو به معنویات و روحانیت می کشد و مهار می کند. مکتب توحیدی، راهنمای مردم در خروج از ظلمت ‏است. این از امتیازات مکتب توحید نسبت به تمام مکتب هایی عالم هست. در مکتب توحید، مردم حقیقی تربیت و به جانب نور هدایت می ‏شوند؛ در صورتی که تمام مکتب هایی غیر توحیدی، مکتب های مادی هستند و این مکتب های مادی یا مردم را از عالم نور بر می ‏گردانند و یا به سوی عالم ظلمت، مادیگری و ماده دعوت می ‏کنند و دیگر آن طرفش را کار ندارند؛ و همچنین در برخی موارد نسبت به عالم نور و ارجاع مردم به عالم نور بی طرف هستند.‏ در مکتبهای توحیدی که در رأس آنها مکتب اسلام است، در عین حال که به مادیات و با مادیات سر و کار دارند، مردم را طوری تربیت می کند که مادیات، حجاب آنها برای معنویات نباشد. مادیات را در خدمت معنویات می‏ کِشند(امام خمینی،1391،ج9،ص 288). امام خمینی می فرماید:

مکتبهای دیگر، مکتبهای ناقصی هست که خودشان خیال می‏کنند خیلی کاملند. لکن حدودش تا همین دیدی است که دارند بیشتر از این نیست. مکتب اسلام دیدش تا آخر است؛ طبیعت را به آن دنیا می‏ گویند، در لسان انبیا دنیا یعنی خیلی پست؛ پس کلمه دنیا یعنی خیلی پست،  اسفل السافلین هم که در قرآن هست‏(امام خمینی،1391،ج 8 ،ص 415).

ایشان بیان می کند:

مسأله نظام توحیدی معنایش این است که همه ‏شان دنبال ‏حکم خدا باشند. همه توجه به خدا داشته باشند. هر کس هر کاری می‏ کند برای خدا بکند. این نظام توحیدی است. یعنی همه یکی است. جوش خوردند به هم. آن نظامی که این برای خودش می‏ کشد و آن برای خودش می ‏کشد. و این به آن فحش می ‏دهد، و آن به او بد می‏ گوید، این نظام توحیدی نیست(امام خمینی،1391،ص12،ص45-46).

     ب) معاد

یکی دیگر از مباحث مهم کلامی، معاد و رابطه دنیا و آخرت است که بر پایه آن، دنیا مزرعه آخرت به شمار می رود و در واقع این دو ازیکدیگر تفکیک ناپذیر هستند. بر همین اساس حیات دنیوی باید بر پایه حیات جاویدان آخرت سامان یابد(فوزی،1388،ص8).

       ج) نبوت

بحث نبوت و فلسفه ارسال رسول از دیگر مباحث کلامی است. زیرا انبیاء برای این مبعوث شدند که مردم را به توحید دعوت کنند، معنویات مردم و استعدادها آنها را شکوفا کنند و آنها را از اسارت نفس خارج سازند؛ تا بفهمند که چه کسی هستند، و علاوه بر آن، مردم ضعیف را از تحت سلطه استکبار بیرون آورند. پیغمبراکرم – صلی الله علیه و آله و سلّم – و سایر کسانی که لسان وحی بودند، این دو رویه را داشتند. خود پیغمبر هم عملش اینطور بود، تا آن روزی که حکومت تشکیل نداده بود، معنویات را تقویت می‏ کرد. به مجرد اینکه توانست حکومت تشکیل دهد علاوه بر معنویات اقامه عدل کرد، و به وسیله تشکیل حکومت، مستمندان را از زیر بار ستمگران تا آنقدر که اقتضا داشت نجات داد (امام خمینی،1391،‏ج17،ص 528-527).

       د ) جامعیت اسلام‏‏

اسلام در حکومت الهی، با تمام شـئون انسـان از آن مـرتبه پاییـن، تا هـر درجـه‏ای که بالا بـرود سر و کار دارد. سیاست مملکتی و احکام معنوی، حقایقی هستند که در رشد انسان دخالت دارند و بسیاری از احکامش احکام سیاسی است. اسلام قبل از اینکه اصلًا تولدی در کار باشد و قبل از زِواجْ برای همه اینها دستوراتی و احکامی دارد. حتی برای مُردن، در قبر و ما بَعْدَ القبر قطع نمی‏ شود(امام خمینی،1391،ج3، ص221). از دیدگاه امام خمینی اسلام سیاست است و از سیاست دور نیست. اسلام یک حکومت بزرگ به وجود آورده است. اسلام یک رژیم سیاسی است. منتها سایر رژیم ها از بسیاری از امور غافل هستند که اسلام از هیچ چیز غافل نیست. یعنی اسلام انسان را تربیت می‏ کند و به همه ابعاد وجودی او توجه دارد(امام خمینی، 1391، ج 6، ص200).

فعالیت های سیاسی و اجتماعی امام خمینی

در ۱۵ اردیبهشت‌ماه ۱۳۲۳ و در اوضاع آشفته و فضای آزادی نسبی پس از رضا پهلوی، امام در پیامی به ملت، از قیام برای خدا صحبت کرده‌اند و آن را تنها راه اصلاح دو جهان نامیده‌اند. در همین سال در پاسخ به شبهات کتاب اسرار هزارساله، به رضاخان هم تاختند و در آن ایده حکومت اسلامی و ضرورت قیام برای تشکیل آن را مطرح ساختند.
در دوران مرجعیت آیت‌الله بروجردی امام از طرف ایشان عضو هیات مصلحین بودند که ماموریت اصلاح حوزه را داشت و باعث تحولاتی در حوزه شدند. در مسائل گوناگون مورد مشورت آیت‌الله بودند، مخصوصا مسائل مربوط به حکومت. یک بار در ۱۳۲۹ از طرف آیت‌الله بروجردی برای جلوگیری از اعدام عده‌ای به دیدار شاه رفتند.
در مهرماه ۱۳۴۱ لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی مورد تصویب دولت قرار گرفت که طبق آن سه شرط مسلمان بودن، سوگند به کلام‌الله مجید و مرد بودن رای‌دهندگان و انتخاب‌شوندگان حذف شده بود تا زمینه حضور بهائی‌ها فراهم شود. امام در تلگرافی به عَلَم نوشتند:”مجدداً به شما نصیحت می‌کنم که به اطاعت خداوند متعال و قانون اساسی گردن نهید، و از عواقب وخیمه تخلف از قرآن واحکام علمای ملت و زعمای مسلمین و تخلف از قانون بترسید؛ و بدون موجب، مملکت را به خطر نیندازید؛ والّا علمای اسلام درباره شما از اظهار عقیده خودداری نخواهند کرد.” پیام محکم امام در شرایط آن روز بی‌نظیر بود

قیام 15 خرداد

اندکی پس از غائله انجمن‌های ایالتی و ولایتی، شاه برای طرحی با عنوان “انقلاب سفید” اعلام رفراندوم کرد. امام در بیانیه‌ای صریح چهار روز پیش از رفراندوم، آن را مخالف اسلام و قانون اساسی قلمداد کردند.
در فروردین ۱۳۴۲ بعد از حمله ماموران به فیضیه امام در سخنرانی خود از سکوت بزرگان گلایه می کنند:”امروز سکوت، همراهی با دستگاه جبار است”. روز بعد  بیانیه‌ای را منتشر می‌کنند و به صراحت از علما می‌خواهند که تقیّه را رها کنند و می‌افزایند: “من اکنون قلب خود را برای سرنیزه‌های مامورین شما حاضر کرده‌ام.”
در شرایطی که ساواک از سخنرانان برای عدم تعرّض به شاه و اسرائیل تعهّد گرفته بود، امام در عاشورای سال ۱۳۴۲ در سخنرانی خود به شدّت به شاه و دخالت‌های اسرائیل انتقاد کردند. همان شب امام دستگیر شدند و از قم به تهران اعزام شدند. با قیام مردم تهران و ورامین و فشار علما، حکومت مجبور به آزادی ایشان شد.

مقاومت در برابر کاپیتولاسیون

۲۱ مهرماه ۱۳۴۳ لایحه کاپیتولاسیون در مجلس تصویب شد. خبر که به امام رسید، پیام هشدارآمیز صادر کردند. امام در ۱۳ آبان‌ماه با چند روز تاخیر به دلیل برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا دستگیر و به ترکیه تبعید شدند. اقامت امام خمینی در ترکیه یازده ماه به درازا کشید.

حضور در نجف

امام و فرزندشان مهرماه سال ۱۳۴۴ به نجف تبعید شدند. حکومت در نظر داشت امام در حوزه نجف و در فضای دور از سیاست آن منزوی شود. در حالی که امام در طول اقامت در نجف هر روز سه ساعت به زیارت و عبادت در حرم می‌پرداختند اما پیگیری فعالیّت‌های نهضت هم با وقفه‌ روبرو نشد. امام چهار روز پس از ورود به نجف در دیدار با آیت‌الله سید محسن حکیم، وی را به قیام فرا خواندند. فروردین ۱۳۴۶ در اعتراض به لوایحی که قوانین ضد اسلامی داشت به هویدا نامه‌ای با لحن تند نوشتند.

انقلاب جمهوری اسلامی

با اوج گرفتن فعالیت‌های امام، ماموران حکومت عراق خانه امام را محاصره کردند و رفت و آمد به آن را قطع کردند. با افزوده شدن فشارها تصمیم گرفتند که به سوریه بروند. امکانش فراهم نشد، به پاریس رفتند و در پاریس به مصاحبه با رسانه‌های گروهی و تبیین دلائل و برنامه‌های انقلاب اسلامی پرداختند.
امام پس از سال‌ها دوری از وطن، سرانجام ۱۲ بهمن‌ماه ۱۳۵۷ وارد ایران شدند و در ۱۵ بهمن‌ماه بازرگان، را نخست‌وزیر دولت موقّت و مامور تشکیل کابینه کردند. ایشان با صدور اطلاعیه‌ای در مورد حکومت نظامی ۲۱ بهمن، آن را خدعه خواندند و از مردم خواستند که به آن اعتنا نکنند که این اقدام باعث به ثمر نشستن نهضت و پیروزی انقلاب اسلامی شد.
۱۰ اسفندماه، از تهران به قم رفتند تا در آن‌جا مستقر شوند، مردم تا کیلومترها به استقبال آمده بودند. از همان ابتدا بر برگزاری رفراندوم اصرار کردند تا نهایتا در ۱۰ فرودین ۱۳۵۸ مردم در رایی قاطع به جمهوری اسلامی آری گفتند.
در ۲۹ دی‌ماه وصیت‌نامه جدیدشان را نوشتند و آقایان منتظری و پسندیده را وصی خودشان قرار دادند. چند روز بعد به دلیل عارضه قلبی به بیمارستانی در تهران منتقل شدند. نظر پزشکان به جراحی بود، امام مخالفت کردند و قبول کردند که داروها را منظم استفاده کنند. پس از دو ماه، امام بهبود پيدا كردند و پزشكان صلاح نديدند كه دوباره در قم اقامت كنند و تأكيد نمودند كه در اطراف بيمارستان قلب منزلي براي امام گرفته شود و علاوه بر آن به تشخيص پزشكان الزاماً مي‌بايست در شمال تهران كه از هواي مناسب برخوردار است سكونت داشته باشند.
در فروردین ۱۳۶۵ قلب امام برای لحظاتی ایستاد، تلاش پزشکان ممکن بود که به نتیجه نرسد اما ناگهان قلب در آخرین شوک بازگشت.

وفات امام خمینی

در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۶۸ پزشکان وجود سرطان معده را تایید کردند. در دوم خرداد ماه امام تحت عمل جراحّی قرار گرفتند. و نهایتا پس از حدود ۱۰ سال رهبری انقلاب اسلامی، شبانگاه سیزدهم خرداد روح امام برای همیشه آرام گرفت. شما می توانید نظرات خودتان را در مورد اندیشه های سیاسی امام خمینی برای ما در سایت نودی کامنت کنید.

منابع:

قرآن

نهج البلاغه.

فوزی، یحیی 1388، اندیشه های سیاسی امام خمینی، نشر معارف.

موسوی خمینی، روح الله،1371، شرح چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

موسوی خمینی، روح الله، 1391، صحیفه امام (ره)،مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 22جلد.

موسوی خمینی، روح الله، 1392، ولایت فقیه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

موسوی خمینی، روح الله، 1370، سر الصلاة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

موسوی خمینی، روح الله، 1379، تفسیر سوره حمد، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

موسوی خمینی، روح الله، 1380، وصیتنامه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

موسوی خمینی، روح الله، 1391، شرحی بر دعای سحر(ترجمه فارسی)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

موسوی خمینی، روح الله، 1372، جهاد اکبر ، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

موسوی خمینی،روح الله، 1377، شرح حدیث جنود عقل و جهل، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

سایت امام خمینی

بابک رمضانی

4 سال سابقه کار در زمینه تولید محتوا، طراحی سایت و سئو